Ελεάνα Κοκκίνη | Ψυχολόγος – Αθλητική Ψυχολόγος (MSc)
Τα τελευταία περίπου 50 χρόνια η ακαδημαϊκή κοινότητα καθώς και το ευρύτερο κοινό στο χώρο του αθλητισμού έχει έρθει σε επαφή με ένα νέο πεδίο έρευνας, ένα νέο τομέα της επιστήμης της Ψυχολογίας που ονομάζεται Αθλητική Ψυχολογία. Ο Αθλητικοί Ψυχολόγοι μελετούν τα κίνητρα, την προσωπικότητα, το ευ ζην, τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές των αθλητών, τη δυναμική των ομάδων καθώς και άλλες διαστάσεις σχετικά με τη συμμετοχή των ανθρώπων στον αθλητισμό και γενικά τη φυσική άσκηση. Στις μέρες μας, οι μοντέρνοι Αθλητικοί Ψυχολόγοι διδάσκουν, διενεργούν επιστημονικές έρευνες και δρουν ενεργά δουλεύοντας στο πλευρό αθλητών, προπονητών και ασκουμένων προκείμενου να τους βοηθήσουν να βελτιώσουν την απόδοση τους και να ενισχύσουν την ποιότητα της εμπειρίας που προσφέρει ο αθλητισμός και η άσκηση.
Η Αθλητική Ψυχολογία έχει ως βασικό στόχο της, την ανάπτυξη πνευματικής και ψυχολογικής διάστασης των αθλητών καθώς και την ενδυνάμωση πνευματικής τους ετοιμότητας και δύναμης (mental readiness & mental strength), ώστε να αξιοποιηθούν στο μέγιστο δυνατό βαθμό οι ικανότητές τους.
Η Αθλητική Ψυχολογία ασχολείται με τους ψυχολογικούς και πνευματικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη συμμετοχή και την απόδοση στα οργανωμένα σπορ και την άσκηση ακόμα και σε ερασιτεχνικά επίπεδα, τα αποτελέσματα της ενασχόλησης με τον αθλητισμό σε ψυχολογικό επίπεδο ενώ αναλαμβάνουν το σχεδιασμό προγραμμάτων και παρεμβάσεων που μπορούν να ενισχύσουν την απόδοση, τη συμμετοχή και την προσωπική ανάπτυξη των αθλητών. Η Αθλητική Ψυχολογία πλέον έχει βγει από τα εργαστήρια και τις πανεπιστημιακές αίθουσες και κερδίζει συνεχώς έδαφος στον αθλητικό χώρο κάτι που αποδεικνύεται από τον όλο και αυξανόμενο αριθμό των προπονητών και αθλητών που αναζητούν τους επαγγελματίες του χώρου και συμμετέχουν σε προγράμματα Αθλητικής Ψυχολογίας προκειμένου:
- να μάθουν πως να διαχειρίζονται το έντονο στρες του ανταγωνισμού (stress coping)
- να μάθουν να ελέγχουν τη συγκέντρωση τους (focus control)
- να βελτιώσουν την αυτοπεποίθηση τους (self- confidence boost)
- να μεγιστοποιήσουν την απόδοση τους (maximize performance)
- να εξασκηθούν στην τοποθέτηση στόχων (goal setting)
- να μάθουν πώς να ρυθμίζουν τα συναισθήματα τους (emotion regulation)
- να εκπαιδευτούν πάνω στην επίλυση συγκρούσεων (conflict resolution)
- να μάθουν πώς να παίρνουν λειτουργικές αποφάσεις (decision making)
- να μάθουν πως να αντιμετωπίζουν το φόβο της αποτυχίας (fear of failure)
- να αναπτύξουν μεγαλύτερη αντοχή στη ματαίωση (mental stamina)
- να αυξήσουν τις επικοινωνιακές τους ικανότητες και την αρμονία μέσα στην ομάδα (communication skills)
- να εκπαιδευτούν στην ψυχολογική επαναφορά μετά από κάποιο τραυματισμό (comeback from injury)
Μια βασική διαφορά της Αθλητικής Ψυχολογίας από άλλους τομείς έγκειται στο γεγονός πως το αντικείμενο της δεν εστιάζει στη “θεραπεία”. Υπάρχει η λανθασμένη άποψη πως για να απευθυνθεί ένας αθλητής σε αθλητικό ψυχολόγο, πρέπει να έχει κάποιο “πρόβλημα”, να είναι “ασταθής” ή να αναζητά “θεραπεία”. Η αλήθεια όμως δεν είναι αυτή. Η Αθλητική Ψυχολογία είναι μια ενισχυτική διαδικασία που στοχεύει στην εκπαίδευση του αθλητή ώστε να μπορέσει να γίνει πνευματικά πιο δυνατός δίνοντας του τη δυνατότητα να αντιληφθεί τα επιμέρους στοιχεία της προσωπικότητας του και τον προσωπικό τρόπο αντιμετώπισης των καταστάσεων, γνωρίζοντας με αυτό τον τρόπο τον εαυτό του καλύτερα. Πρόκειται για μια ολιστική προσέγγιση του αθλητισμού όπου σώμα και νους αλληλεπιδρούν. Ο Αθλητικός Ψυχολόγος βοηθά τον αθλητή να «σκεφτεί με τους μύες του» και να πετύχει το μέγιστο δυνατό ανάλογα με το άθλημα και το αγωνιστικό του επίπεδο. Οι αθλητές γίνονται αυτόνομοι και κατανοούν τον τρόπο της πνευματικής τους λειτουργίας προσπαθώντας ενεργά να επιτύχουν την απόδοση που είναι ανάλογη των δυνατοτήτων τους ενώ μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν καταστάσεις και στην καθημερινή τους ζωή, το σχολείο, τη σχέση με τους συνομηλίκους τους και τις οικογένειές τους.
Πότε ένας αθλητής απευθύνεται σε έναν αθλητικό ψυχολόγο;
Οι αθλητές συνήθως ζητούν τη βοήθεια του αθλητικού ψυχολόγου όταν αντιμετωπίζουν δυσκολίες που αφορούν υψηλά επίπεδα άγχους, χαμηλά επίπεδα προσοχής, μειωμένη διέγερση, χαμηλά επίπεδα παρακίνησης και αδυναμία συγκέντρωσης και απόδοσης την πιο σημαντική στιγμή του αγώνα. Τις περισσότερες φορές, αυτό συμβαίνει όταν υπάρχει απόσταση, όταν δημιουργείται χάσμα μεταξύ φυσικής και πνευματικής/ψυχολογικής προετοιμασίας. Είναι γνωστό ότι κατά τη διάρκεια των προπονήσεων, οι αθλητές τεστάρονται στο πόσο γρήγορα μπορούν να τρέξουν, πόση ώρα μπορούν να αντέξουν κάτω από το νερό ή πόσα βάρη μπορούν να σηκώσουν.
Τι συμβαίνει όμως με το χρόνο και την προσπάθεια που καταβάλλουν για να προετοιμαστούν ψυχολογικά και πνευματικά για τον αγώνα που έρχεται;
Οι σωματικές ικανότητες των αθλητών είναι σημαντικές αλλά δεν είναι πάντα αρκετές. Το ψυχολογικό και πνευματικό κομμάτι συχνά μένει εκτός και βλέπουμε αθλητές που διαθέτουν όλα τα σωματικά προσόντα να μην μπορούν να αποδώσουν στο άθλημα τους . Η διαφορά, πολλές φορές, φαίνεται και από τη μέρα της προπόνησης στη μέρα του αγώνα. Η αλήθεια είναι πως κατά τη διάρκεια των αγώνων η ψυχολογική πίεση των αθλητών αυξάνεται και με τη σειρά τους αυξάνονται και τα λάθη, κάτι που επηρεάζει την απόδοση του αθλητή στο σύνολο της. Αυτό εκφράζεται μέσα από τα λόγια των ίδιων των αθλητών που συχνά αναφέρουν:
«Η ήττα μας στο τελευταίο παιχνίδι μου στοίχισε αρκετά. Δεν πιστεύω ότι μπορούμε να επανέλθουμε στις νίκες»
«Τα αρνητικά σχόλια της κερκίδας με επηρέασαν. Δεν μπορούσα να συγκεντρωθώ. Κλείδωσα και έκανα συνεχώς λάθη»
«Δεν μπορώ να καταλάβω πως γίνεται όλη τη βδομάδα στην προπόνηση να τα πηγαίνω τόσο καλά και μόλις μπαίνω στον αγώνα να αλλάζει όλο μου το είναι και να μην μπορώ να αποδώσω»
«Τα σχόλια και η συμπεριφορά του προπονητή μου, με έχουν κάνει να χάσω το κίνητρο μου»
Σε αυτό το σημείο κάνει την εμφάνιση του ο Αθλητικός Ψυχολόγος και βάζει τον αθλητή σε ένα πρόγραμμα “Εξάσκησης Ψυχολογικών και Πνευματικών Ικανοτήτων” (Psychological and Mental Skills Training), το οποίο συνδυάζεται και στην ουσία αποτελεί μέρος της προπονητικής προετοιμασίας, διαμορφώνεται βάσει των αναγκών που έχουν οι ομάδες και οι αθλητές μεμονωμένα και εστιάζει στην εκπαίδευση και βελτίωση συγκεκριμένων δεξιοτήτων.
Ο αθλητής που συνεργάζεται με αθλητικό ψυχολόγο:
- Βελτιώνει τη συγκέντρωση του και αντιμετωπίζει ό, τι μπορεί να αποσπάσει την προσοχή του. Πολλοί αθλητές έχουν την ικανότητα να συγκεντρώνονται και να εστιάζουν την προσοχή τους σε αυτά που θέλουν να επιτύχουν όμως το θέμα είναι ο αθλητής να καταφέρει να παραμένει συγκεντρωμένος στη στιγμή και όχι αποκλειστικά στο αποτέλεσμα – χάνοντας έτσι το στόχο του που είναι η μέγιστη αθλητική απόδοση.
- Αυξάνει την αυτοπεποίθηση του. Υπάρχουν πολλοί νεαροί αθλητές εκεί έξω που λόγω ηλικίας και κυρίως λόγω του στρες που βιώνουν στην καθημερινότητα τους, έχουν αμφιβολίες σχετικά με τον εαυτό και τις ικανότητες τους. Όμως η αμφιβολία είναι το αντίθετο της αυτοπεποίθησης. Εάν οι αμφιβολίες εμμένουν πριν αλλά και κατά τη διάρκεια μια αθλητικής εμφάνισης, έχουμε ένα καθαρό σημάδι χαμηλής αυτοπεποίθησης και στην ουσία μια προσπάθεια από τον αθλητή να σαμποτάρει τον ίδιο του τον εαυτό.
- Αναπτύσσει τους δικούς του μηχανισμούς αντιμετώπισης σχετικά με τις αναποδιές που μπορεί να προκύψουν αλλά και τα λάθη που μπορεί να γίνουν κατά τη διάρκεια μια αθλητικής εμφάνισης και όχι μόνο. Ο συναισθηματικός έλεγχος (emotion control) και η ρύθμιση του συναισθήματος (emotion regulation) είναι ένα προαπαιτούμενο για κάθε αθλητή ή ασκούμενο που θέλει να «μπει στη ζώνη» (“entering the zone”). Η «ζώνη» είναι εκείνη η κατάσταση όπου ο αθλητής έχει την ικανότητα να χρησιμοποιεί τα λειτουργικά συναισθήματα (είτε είναι ευχάριστα είτε δυσάρεστα) που βιώνει προς όφελος του και να αποφεύγει τα δυσλειτουργικά συναισθήματα, εκείνα δηλαδή που όταν βιώνονται μπορεί να βλάψουν και να μειώσουν την απόδοση του. Για παράδειγμα, υπάρχει εκείνη η κατηγορία αθλητών που έχουν πολύ υψηλές προσδοκίες και δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν έστω και τα μικρά λάθη που κάνουν κατά τη διάρκεια ενός αγώνα ή ακόμα και της προπόνησης. Το γεγονός αυτό τους επηρεάζει, οι αθλητές «κολλάνε» και το λάθος τους τραβάει πίσω με αποτέλεσμα να μειώνεται η απόδοση τους και να οδηγούνται σε ακόμα περισσότερα και σοβαρότερα λάθη. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό για τους αθλητές να μπορούν να παραμένουν ήρεμοι σε καταστάσεις πίεσης ή στις περιπτώσεις εκείνες που βιώνουν τη ματαίωση που προκαλεί ένα λάθος.
- Χάρη στη συστηματική ψυχολογική και πνευματική εξάσκηση ο αθλητής καταφέρνει να βρει τη σωστή ζώνη έντασης για το άθλημα του. Δηλαδή εκείνο το επίπεδο διέγερσης ή πνευματικής ενεργοποίησης που είναι απαραίτητο σε κάθε άτομο ώστε αυτό να αποδώσει στo μέγιστο βαθμό. Αυτό διαφέρει από αθλητή σε αθλητή και από άθλημα σε άθλημα. Το να αισθάνεται κάποιος «στα πάνω του» και να έχει μια γενικότερη θετική διάθεση και ματιά προς τα πράγματα είναι σημαντικό όμως είναι επίσης σημαντικό για τους αθλητές να μπορούν να παραμένουν προσγειωμένοι, να μην υπέρ-ενθουσιάζονται και να βρουν εκείνη τη λεπτή γραμμή ανάμεσα στο «δίνω τον καλύτερο μου εαυτό» και το «είμαι ο καλύτερος που υπάρχει».
- Βελτιώνει τις επικοινωνιακές ικανότητες του καθώς και τη συνοχή του με την ομάδα – ακόμα και όταν μιλάμε για το συλλογικό επίπεδο στην περίπτωση των ατομικών αθλημάτων. Μεγάλο κομμάτι της Αθλητικής Ψυχολογίας ασχολείται με ζητήματα δυναμικής (group dynamics), συνοχής (group cohesion) και επικοινωνίας (communication) μέσα σε μια ομάδα γιατί όσο περισσότερο μια ομάδα δουλεύει ως μονάδα τόσο καλύτερα αποτελέσματα επιτυγχάνει.
- Καταφέρνει με τον καιρό να κατασταλάξει σε ένα υγιές σύστημα αξιών αλλά και να κατανοήσει τις παράλογες σκέψεις του. Ένας αθλητικός ψυχολόγος μπορεί να βοηθήσει τον αθλητή να αναγνωρίσει και σιγά σιγά να αποβάλλει τις μη αποτελεσματικές σκέψεις και στάσεις όπως την παραμονή του αθλητή στο “comfort zone” καθώς και τις αρνητικές εκείνες ταμπέλες που ειδικότερα οι νεαροί αθλητές βάζουν στον εαυτό τους. Αυτές οι μη υγιείς στάσεις είναι καλό να αντικαθίστανται με μια νέα νοοτροπία και έναν υγιή τρόπο σκέψης καθώς είναι αυτές που κρατούν πίσω τον αθλητή άσχετα με το πόσο σκληρά προπονείται και προσπαθεί.
- Βελτιώνει ή ισορροπεί (ανάλογα με την περίπτωση) τα κίνητρα του που σχετίζονται με τη βέλτιστη απόδοση. Είναι κριτικής σημασίας για έναν αθλητή να γνωρίζει τι είναι αυτό που τον ωθεί να ασχολείται με ένα άθλημα και να μπαίνει σε μια ανταγωνιστική διαδικασία. Εδώ μιλάμε για εξωτερικά και εσωτερικά κίνητρα που πρέπει να βρίσκονται σε ισορροπία προκειμένου να χρησιμοποιηθούν ώστε να επιφέρουν τα επιθυμητά αποτελέσματα.
- Ξανά-χτίζει την αυτοπεποίθηση του σε περίπτωση τραυματισμού. Με την κατάλληλη θεραπεία και φροντίδα, το σώμα ενός αθλητή μπορεί να επανέλθει μετά από έναν τραυματισμό και ο αθλητής να είναι έτοιμος να επιστρέψει στη δράση. Πολλές φορές όμως οι ουλές και τα τραύματα που δημιουργούνται σε ψυχολογικό και πνευματικό επίπεδο μένουν. Ένας τραυματισμός μπορεί να πλήξει την αυτοπεποίθηση του αθλητή, να τον γεμίσει αμφιβολίες σχετικά με την απόδοση του ( όταν μάλιστα μπαίνει σε διαδικασία σύγκρισης) και να προκαλέσει έλλειψη αυτοπεποίθησης.
- Αναπτύσσει συγκεκριμένες στρατηγικές σχετικά με το άθλημα αλλά και στοχευμένα game-plans. Οι επιτυχημένοι αθλητές (φυσικά και οι προπονητές) εφαρμόζουν προσαρμοσμένα game-plans και στρατηγικές ενώ διαθέτουν ικανότητες διαχείρισης σχετικές με την ψυχολογική προετοιμασία που απαιτεί το ανταγωνιστικό επίπεδο του εκάστοτε αθλήματος.
Συνοπτικά λοιπόν, η διαδικασία της ψυχολογικής και πνευματικής εξάσκησης των αθλητών στοχεύει άμεσα:
- στην αύξηση της απόδοσης και την επανάληψη της κορυφαίας απόδοσης σε διαφορετικές καταστάσεις και περιβάλλοντα
- τη γενικότερη βελτίωση της αθλητικής εμπειρίας
- την προσωπική εξέλιξη του ατόμου σε επίπεδο ψυχολογικό, πνευματικό και κοινωνικό
- τη γενικότερη ευημερία του αθλητή
Ο μακροπρόθεσμος στόχος της διαδικασίας αυτής σχετίζεται με την «πρόληψη» για την αντιμετώπιση οποιασδήποτε δυσκολίας ή αναποδιάς, ώστε ο αθλητής να νιώθει έτοιμος να ανταποκριθεί σε αυτές όταν εμφανιστούν. Το νόημα του Psychological and Mental Skills Training στρέφεται γύρω από την κεντρική ιδέα της Αθλητικής Ψυχολογίας ως ενισχυτική διαδικασία στη δραστηριοποίηση του αθλητή για την αποφυγή των δυσκολιών και όχι μόνο στην αντιμετώπιση αυτών όταν και όποτε προκύψουν, Για τον Αθλητικό Ψυχολόγο, «η καλύτερη παρέμβαση είναι η προετοιμασία».
Για το Your Therapist,