Ειρήνη Γελέκη | Ψυχολόγος ΜSc – Ψυχοθεραπεύτρια
Με αφορμή την Παγκόσμια ημέρα κατά της σχολικής Βίας και του Εκφοβισμού: Παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση του σχολικού εκφοβισμού και τρόποι αντιμετώπισής του στο σχολικό πλαίσιο:
Ο σχολικός εκφοβισμός (bullying) είναι ένα φαινόμενο που μπορεί να υπάρξει σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης και δυστυχώς το συναντάμε αρκετά συχνά.
Αναφέρεται σε μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται συστηματική βία και επιθετική συμπεριφορά από ένα ή περισσότερα άτομα εναντίον ενός άλλου ατόμου. Οι θύτης στοχοποιεί κάποιο παιδί συνήθως βασιζόμενο σε κάποιο χαρακτηριστικό του (π.χ σχολικές επιδόσεις, εξωτερική εμφάνιση, ντροπαλότητα, αναπηρία, σεξουαλικός προσανατολισμός, ενασχόληση με διαφορετικά ενδιαφέροντα και δραστηριότητες, οικογενειακή κατάσταση, κλπ) και κατευθύνει επαναλαμβανόμενες επιθετικές ενέργειες εναντίον του με σκοπό να το βλάψει συναισθηματικά ή/ και σωματικά.
Ο σχολικός εκφοβισμός αποτελεί μια μορφή κακοποίησης και περιλαμβάνει μία ή περισσότερες από τις παρακάτω μορφές βίας:
- Συναισθηματική βία: εκβιασμός, απειλές, απομόνωση του παιδιού-θύματος, διάδοση φημών, επιβολή κυριαρχίας, παρακίνηση των άλλων να το κοροϊδέψουν ή να το απομονώσουν, πρόκληση συναισθημάτων μειονεξίας και ντροπής, κλπ.
- Λεκτική: βρισιές, ειρωνικά, υποτιμητικά ή ρατσιστικά σχόλια για το ίδιο ή την οικογένειά του, κοροϊδευτικοί χαρακτηρισμοί, επίκριση, κλπ.
- Σωματική βία, χειρονομίες, σεξουαλική παρενόχληση
- Κλοπή, καταστροφή των προσωπικών αντικειμένων
- Διαδικτυακός εκφοβισμός: πρακτικές άσκησης συναισθηματικής και λεκτικής βίας μέσω των social media, ανάρτηση προσωπικών δεδομένων, κλπ.
Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα σύνθετο φαινόμενο στο οποίο εμπλέκονται παράγοντες όπως:
- Στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσα στην οικογένεια ή στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, σχετικά με τη διαφορετικότητα και συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ενός ατόμου που μπορεί να αφορούν την εξωτερική του εμφάνιση, το μορφωτικό ή οικονομικό του επίπεδο, το φύλο, την εθνικότητα, τον σεξουαλικό του προσανατολισμό, τις επιδόσεις του στο σχολείο ή την εργασία, κλπ.
- Οικογενειακό περιβάλλον: κακοποίηση, πρότυπα επιθετικής συμπεριφοράς (π.χ ένας γονιός που είναι και ο ίδιος επιθετικός ή ακολουθεί πρακτικές εκφοβισμού στο περιβάλλον του), ανοχή στην επιθετικότητα και την ανάρμοστη συμπεριφορά του παιδιού, καταπιεστικά- υπερβολικά αυστηρά όρια, τιμωρίες, υποτίμηση, ή αντιθέτως ανύπαρκτα όρια, αδιαφορία και έλλειψη κάλυψης των συναισθηματικών και βασικών αναγκών του παιδιού (παραμέληση φροντίδας, εγκατάλειψη, έλλειψη συναισθηματικής υποστήριξης, αποδοχής, εμπιστοσύνης, εμποδισμός της ελεύθερης έκφρασης συναισθημάτων και αναγκών), ασταθείς σχέσεις γονέων- παιδιού, κλπ.
- Στο σχολείο, σημαντικό ρόλο παίζει η διεύθυνση και το εκπαιδευτικό προσωπικό ως προς το πώς διαχειρίζονται την ομάδα της τάξης, αν ενδιαφέρονται για την αρμονική συνύπαρξη των μαθητών, αν χρησιμοποιούν υπερβολικά άκαμπτους κανόνες ή τιμωρίες για να οριοθετήσουν τους μαθητές ή αν αδιαφορούν για τους μαθητές, αν υπάρχει κλίμα έντονου ανταγωνισμού και συγκρούσεων, αν οι εκπαιδευτικοί αδιαφορούν όταν βλέπουν απόρριψη ή περιθωριοποίηση κάποιων παιδιών από την ομάδα της τάξης, κλπ.
- Οι θύτες μπορεί να παρουσιάζουν γενικότερα εναντιωματική- προκλητική συμπεριφορά, να έχουν δυσκολίες με τον αυτοέλεγχο και τη διαχείριση του θυμού τους και να αδιαφορούν σχετικά με τις συνέπειες των πράξεών τους.
- Τα θύματα μπορεί να είναι άτομα συνεσταλμένα που φοβούνται να εκφραστούν ανοιχτά ώστε να μην δεχτούν την απόρριψη ή την αρνητική κριτική των άλλων, ίσως δυσκολεύονται να κάνουν φιλίες μέσα στο σχολείο για κάποιους λόγους, κλπ.
- Θύτης και θύμα βιώνουν συναισθήματα μειονεξίας, ντροπής, ανασφάλειας και χαμηλή αυτοεκτίμηση. Τα παιδιά που μεγαλώνουν με κακοποιητικούς, επικριτικούς ή αδιάφορους γονείς εσωτερικεύουν τα έντονα αρνητικά συναισθήματα και την αδιαφορία των γονιών τους. Ψυχολογικά αναπτύσσουν έναν συναισθηματικό πυρήνα ντροπής που τα κάνει να νιώθουν ανάξια απέναντι στους άλλους. Αυτή η ενδοβολή στην περίπτωση του θύτη οδηγεί σε επανάληψη των συναισθηματικών και συμπεριφορικών μοτίβων των γονιών προς τους άλλους με το να ασκούν εκφοβισμό. Στην περίπτωση του θύματος αυτό υποτάσσεται στους άλλους προκειμένου να μην τους προκαλεί περισσότερο φοβούμενο τις συνέπειες ή υπακούει στις εντολές τους ώστε να γίνει αποδεκτό, να μην το κρίνουν αρνητικά και το απορρίψουν, κλπ. Τα μοτίβα αυτά μπορεί να επαναλαμβάνονται στη συνέχεια και κατά την ενήλικη ζωή στον τρόπο που σχετίζεται κάποιος με τους άλλους και μπορεί να συνυπάρχουν καταθλιπτικά συμπτώματα, θυμός προς τον εαυτό ή προς τους άλλους, αίσθημα μειονεξίας/ κατωτερότητας, κλπ.
- Στην περίπτωση της ανεπάρκειας ορίων μέσα στην οικογένεια, οι γονείς ανέχονται υπερβολικά την επιθετικότητα του παιδιού, μπορεί να του κάνουν όλα τα χατήρια και σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να καλλιεργούν ένα κλίμα ανωτερότητας και μεγαλείου σε σχέση με τους άλλους ανθρώπους. Σε αυτή την περίπτωση το παιδί μπορεί να γίνει ένας θύτης ο οποίος αδιαφορεί για τα όρια των άλλων, δεν ανέχεται τις ματαιώσεις, γίνεται χειριστικός και δεν έχει αυτοέλεγχο.
Τι μπορεί να γίνει για την καταπολέμηση του εκφοβισμού;
Απαιτείται η συνεργασία ανάμεσα στους γονείς, τους εκπαιδευτικούς, τους μαθητές αλλά και του ευρύτερου κοινωνικού πλαισίου όπου αυτό είναι εφικτό. Θα πρέπει να υπάρχει επαρκής και αξιόπιστη ενημέρωση και ευαισθητοποίηση σχετικά με το φαινόμενο και τις επιπτώσεις του και αυτό μπορεί να γίνει μέσω οργάνωσης ομιλιών και έντυπου υλικού από εκπαιδευτικούς οργανισμούς, τοπικούς φορείς, μμε, κλπ.
Στο πλαίσιο του σχολείου θα ήταν χρήσιμο να οργανωθεί μια ομάδα γονέων συντονιζόμενη από έναν εκπαιδευτικό και έναν ειδικό ψυχικής υγείας ώστε να συζητούνται με τους γονείς σχετικά θέματα, να προτείνονται τρόποι αντιμετώπισης και να ενθαρρύνεται να ζητήσουν βοήθεια από Ψυχολόγο όπου αυτό είναι αναγκαίο.
Οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να κάνουν σαφές στα παιδιά ποιες συμπεριφορές δεν είναι επιθυμητές και να συντάξουν ρεαλιστικούς κανόνες για την εύρυθμη λειτουργία του σχολείου σε συνεργασία με τους μαθητές. Μέσα από ομαδικές δραστηριότητες χρειάζεται να προάγουν την ανάπτυξη διαπροσωπικών και κοινωνικών δεξιοτήτων στα παιδιά, να ενθαρρύνουν την ένταξη στην ομάδα παιδιών που υπάρχει κίνδυνος να περιθωριοποιηθούν, να καλλιεργήσουν δεξιότητες επικοινωνίας για την ομαλή διαχείριση των συγκρούσεων, να είναι υποστηρικτικοί με τους μαθητές τους και να συζητούν μαζί τους για θέματα που τους απασχολούν, να καταπολεμούν τα στερεότυπα και να καλλιεργούν θετικό κλίμα συνεργασίας, ομαδικότητας, αποδοχής, εμπιστοσύνης και ενσυναίσθησης.
Επίσης είναι χρήσιμο να αξιοποιηθούν οι ώρες της ευέλικτης ζώνης ώστε να οργανωθούν προγράμματα για την ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης των μαθητών κάτι το οποίο θα βοηθήσει στην καταπολέμηση του εκφοβισμού. Τα προγράμματα αυτά μπορούν να ενισχύσουν τους μαθητές στις εξής ικανότητες που συνδέονται στενά με τις υγιείς διαπροσωπικές σχέσεις:
- Συναισθηματική Αυτορύθμιση: έλεγχος των παρορμήσεων, έκφραση και διαχείριση των
αρνητικών συναισθημάτων με λειτουργικούς τρόπους - Ανάπτυξη θετικών συναισθημάτων που λειτουργούν ως κίνητρο για τη συνεργασία
- Σεβασμός του εαυτού και των άλλων
- Ενσυναίσθηση, αντίληψη της διαφορετικής οπτικής, διαχείριση συγκρούσεων δεξιότητες επικοινωνίας, ενεργητική ακρόαση
- Ανάπτυξη θετικής αυτοεκτίμησης
- Ανάπτυξη ηθικών αξιών
Στην περίπτωση που ήδη υπάρχει περιστατικό εκφοβισμού πρέπει να ενθαρρύνουμε το θύμα να μιλήσει και να το διαβεβαιώσουμε ότι θα είμαστε εκεί για να το υποστηρίζουμε, αλλά να μιλήσουμε και με το θύτη ώστε να καταλάβουμε τι τον οδήγησε σε αυτή τη συμπεριφορά και να τον ενημερώσουμε σχετικά με τις κυρώσεις που θα έχει αν τη συνεχίσει. Τέλος, είναι πολύ σημαντικό να ενημερώσουμε τους γονείς των εμπλεκόμενων ώστε να συνεργαστούμε μαζί τους για την εξάλειψη της εκφοβιστικής συμπεριφοράς και την ψυχολογική στήριξη και του θύματος και του θύτη.
Για το Your Therapist,