Δρ. Σταυρούλα Στουπή | Διαιτολόγος – Διατροφολόγος
Σύμφωνα με δεδομένα από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας ο προσδόκιμος μέσος όρος ζωής υπολογίζεται ότι έχει αυξηθεί στα 82 έτη για τις γυναίκες και στα 74,2 έτη για τους άνδρες. Ωστόσο είναι σημαντικό τα προστιθέμενα χρόνια να είναι καλής ποιότητας. Η γήρανση είναι μια φυσιολογική βιολογική διαδικασία που οδηγεί στη φθορά του οργανισμού, ενώ μερικές από τις φυσιολογικές αλλαγές του γήρατος περιλαμβάνουν: τη μείωση της μυϊκής μάζας, την απώλεια οστικής πυκνότητας καθώς και τη μειωμένη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Οι οργανοληπτικές αισθήσεις όπως η γεύση και η όσφρηση, προοδευτικά μειώνονται, οδηγώντας στην απώλεια της όρεξης ενώ η έκπτωση της λειτουργίας των νεφρών και του μηχανισμού δίψας, αυξάνουν τον κίνδυνο αφυδάτωσης. Αλλαγές στη λειτουργία του γαστρεντερικού συστήματος, οδηγούν επίσης στη μειωμένη απορρόφηση των θρεπτικών συστατικών. Ο τρόπος με τον οποίο γερνάμε, ωστόσο, καθορίζεται, μέχρι κάποιο βαθμό, από τα γονίδια μας, όμως φαίνεται ότι το στρές, η διατροφική μας συμπεριφορά, το περιβάλλον και η φυσική μας δραστηριότητα έχουν βαθύτερο αντίκτυπο στη γήρανση από τη γενετική. Όλοι οι άνθρωποι γερνάμε διαφορετικά και πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα έρχονται να το εξηγήσουν αυτό, εντοπίζοντας διαφορετικές κατηγορίες ηλικιακής γήρανσης.
Προκειμένου να εξεταστεί η επίδραση της διατροφής και της άσκησης στη διαδικασία της γήρανσης, και συνεπώς στη μακροζωία, είναι απαραίτητο να αναφέρουμε τις δύο βασικές κατηγορίες “ηλικίας” που υπάρχουν, τη “χρονολογική ηλικία” και τη “βιολογική ηλικία”. Η “χρονολογική ηλικία” αναφέρεται στην ηλικία με βάση την ημερομηνία γέννησης, ενώ η “βιολογική ηλικία” αναφέρεται στη σχετική ηλικία ή κατάσταση των οργάνων και συστημάτων του σώματος. Με την πάροδο του χρόνου, η «βιολογική ηλικία» μπορεί να οδηγήσει σε ασθένειες και φυσιολογικές δυσλειτουργίες. Για παράδειγμα, η καρδιαγγειακή υγεία μαζί με την αρτηριακή δυσκαμψία και ελαστικότητα, μετρούν την λειτουργική ικανότητα των πνευμόνων. Τα τελευταία χρόνια, η επιστημονική κοινότητα έχει επικεντρωθεί στην έγκαιρη παρέμβαση για την πρόληψη και τη θεραπεία χρόνιων νοσημάτων. Στόχος αυτών των προσπαθειών είναι τόσο η επιμήκυνση του προσδόκιμου ζωής όσο και η βελτίωση της ποιότητας ζωής. Μπορεί επομένως να θεωρηθεί ότι οι παρεμβάσεις διατροφής και άσκησης ενδέχεται να βελτιώσουν τη “βιολογική ηλικία”, ανεξάρτητα από τη “χρονολογική ηλικία”.
Η σχέση μεταξύ διατροφής και γήρανσης είναι πολύ ισχυρή και έχει μελετηθεί εκτενώς τα τελευταία χρόνια. Οι δύο κυρίαρχες θεωρίες του γήρατος που σχετίζονται με τη διατροφή είναι α) η θεωρία του οξειδωτικού στρες και β) η επιγενετική επίδραση των τροφίμων. Στη περίπτωση του οξειδωτικού στρες υπάρχουν παράγοντες οι οποίοι προάγουν το οξειδωτικό στρες και συνεπώς την πρόωρη γήρανση, όπως το κάπνισμα, η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, η ρύπανση της ατμόσφαιρας, το χρόνιο στρές, η καθιστική ζωή ή η υπερβολική άσκηση και η μειωμένη πρόσληψη τροφών πλούσιων σε αντιοξειδωτικά. Στο πεδίο της επιγενετικής, μελέτες διερευνούν την επίδραση των διατροφικών συστατικών στην επιβράδυνση της γήρανσης, αλλά και στην πρόληψη ασθενειών που σχετίζονται με το γήρας όπως π.χ. καρδιαγγειακά νοσήματα και διαβήτης 2 (για τους αναγνώστες μας αξίζει να σημειώσουμε ότι η επιγενετική, μελετά τον τρόπο με τον οποίο τα γονίδια μας λειτουργούν, επηρεαζόμενα από το περιβάλλον, επομένως επηρεαζόμενα και από τη διατροφή μας). Και οι δυο αυτοί παράγοντες, το οξειδωτικό στρές και η επιγενετική επίδραση των τροφίμων, φαίνεται να αυξάνουν σταδιακά τις κυτταρικές βλάβες και κατά συνέπεια αυξάνουν τον ρυθμό της κυτταρικής γήρανσης. Η διατροφή και η άσκηση θεωρείται ότι διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη πρόληψη του οξειδωτικού στρες αλλά έχουν επίσης αναδειχθεί ως κεντρικοί παράγοντες που αναστέλλουν τη πορεία της γήρανσης και την ανάπτυξη ασθενειών συμπεριλαμβανομένων διαφόρων μορφών καρκίνου. Διατροφικές παρεμβάσεις, σε κρίσιμα «παράθυρα» στη ζωή του ανθρώπου, όπως είναι η εφηβεία, μπορούν επίσης να αλλάξουν τον ρυθμό γήρανσης. Για παράδειγμα μελέτες υποστηρίζουν ότι ο υποσιτισμός, μπορεί να προκαλέσει μεταβολικές και ενδοκρινικές αλλαγές καθώς ο οργανισμός προσπαθεί να εξοικονομήσει ενέργεια, διατηρώντας επιλεκτικά ιστούς και όργανα όπως π.χ. εγκέφαλος εις βάρος άλλων οργάνων όπως είναι το ήπαρ. Ο οργανισμός δύσκολα μπορεί να ανταπεξέλθει σε μια τέτοια κατάσταση με αποτέλεσμα τον κίνδυνο εμφάνισης ασθενειών, κατά την ενηλικίωση, όπως είναι το μεταβολικό σύνδρομο, οι καρδιαγγειακές παθήσεις και ο διαβήτης τύπου 2, που προάγουν την γήρανση. Τέτοιες αλλαγές αποτυπώνονται στο γενετικό υλικό και μπορεί να κληρονομηθούν στις επόμενες γενιές.
Ποια θρεπτικά συστατικά και με ποιο τρόπο σχετίζονται με τη μακροζωία;
Βιταμίνη C: θρεπτικό συστατικό με σημαντική αντιοξειδωτική δράση. Ο οργανισμός δεν μπορεί να συνθέσει βιταμίνη C και στηρίζεται στη διατροφή του για επαρκή κάλυψη. Η βιταμίνη C είναι υδατοδιαλυτή βιταμίνη και έχει την ικανότητα να προστατεύει τα κύτταρα δεσμεύοντας «ελεύθερες ρίζες» σε περιοχές όπως είναι το εσωτερικό μέρος των κυττάρων όπου εκεί περιέχεται περισσότερο νερό. Συμμετέχει στη δημιουργία κολλαγόνου επιταχύνοντας την επούλωση των πληγών αλλά διατηρώντας ελαστικό και υγιές το δέρμα. Προστατεύει από παθήσεις όπως είναι ο καρκίνος και τα καρδιαγγειακά ενώ βοηθάει στην απορρόφηση του σιδήρου, του φυλλικού οξέος και του χαλκού από τις τροφές. Τροφές πλούσιες σε βιταμίνη C είναι τα φρούτα και τα λαχανικά, κυρίως τα εσπεριδοειδή φρούτα και τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά αλλά και οι κόκκινες πιπεριές, τα ακτινίδια και οι φράουλες. Για υγιής ενήλικες συστήνεται η ημερήσια κατανάλωση 200 mg βιταμίνης C για την επαρκή κάλυψη των αναγκών του οργανισμού και 1000 mg σε ασθένειες ή για το κρυολόγημα.
Πολυφαινόλες: συστατικά τροφίμων με ισχυρή αντιοξειδωτική δράση. Τις βρίσκουμε κυρίως σε τρόφιμα φυτικής προέλευσης όπως είναι τα φρούτα, τα λαχανικά, η μαύρη σοκολάτα, το τσάι και διάφορα βότανα. Οι πολυφαινόλες είναι αναμφισβήτητα σημαντικές για την προστασία των κυττάρων από οξειδωτικό εκφυλισμό και φθορά. Μελέτες έχουν δείξει ότι προστατεύουν από διάφορες παθήσεις όπως διαβήτη τύπου 2, καρδιοπάθειες και διάφορες μορφές καρκίνου, ενώ η κατανάλωση τους έχει συσχετιστεί και με την διαχείριση του σωματικού βάρους. Εργαστηριακές μελέτες επίσης έχουν δείξει ότι πολυφαινόλες όπως είναι η ρεσβερατρόλη (βρίσκεται στα κόκκινα σταφύλια), η επικατεχίνη (τσάι, κακάο) και η κουρκουμίνη (κουρκουμάς) δύναται να αντιστρέψουν τις επιβλαβείς αλλαγές σε καρκινικά κύτταρα. Η κουερσετίνη, επίσης φαινολική ένωση, θεωρείται ότι είναι από τις πιο σημαντικές αντιοξειδωτικές ενώσεις για τον οργανισμό. Βρίσκεται στα κρεμμύδια, στις ντομάτες, στα μούρα, στα πράσινα φυλλώδη λαχανικά, και έχει μελετηθεί για τη προστατευτική της δράση μέσω αντιφλεγμονωδών και αντικαρκινικών δράσεων καταπολεμώντας τις ελεύθερες ρίζες στον οργανισμό και καθυστερώντας τη γήρανση.
Βιταμίνη D: σημαντική βιταμίνη στη πρόληψη και θεραπεία ασθενειών που σχετίζονται με την γήρανση όπως είναι η έκπτωση γνωστικής λειτουργίας, η κατάθλιψη, η οστεοπόρωση, τα καρδιαγγειακά, η υπέρταση κ.α. Είναι απαραίτητη βιταμίνη για την απορρόφηση του ασβεστίου και του φωσφόρου συμβάλλοντας έτσι στη διατήρηση της καλής υγείας των οστών και των δοντιών. Βοηθάει στη πρόληψη φλεγμονών και διατηρεί τη καλή λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος του οργανισμού. Η συνιστώμενη πρόσληψη ορίζεται στα 15 μg ημερησίως ενώ περίπου το 10% καλύπτεται από τη τροφή και το υπόλοιπο 90% από τον ήλιο. Φυσικές διατροφικές πηγές πλούσιες σε βιταμίνη D είναι τα λιπαρά ψάρια όπως ο σολομός και η σαρδέλλα, τα στρείδια, το μοσχαρίσιο συκώτι και οι κρόκοι αυγών. Ωστόσο για να παρέχετε η ποσότητα βιταμίνης D που χρειάζεται ο οργανισμός συστήνεται η έκθεση του δέρματός μας στον ήλιο (πριν τις 11πμ και μετά τις 4μμ), για 10-15 λεπτά (π.χ. χέρια).
Βιταμίνη Ε: έχει ισχυρή προστατευτική δράση ενάντια στις «ελεύθερες ρίζες» που δημιουργούνται από το οξειδωτικό στρες και ενισχύει το ανοσοποιητικό. Όσο περισσότερες είναι οι «ελεύθερες ρίζες» στον οργανισμό, τόσο μεγαλύτερο είναι το οξειδωτικό στρες. Οι «ελεύθερες ρίζες» προκαλούν βλάβη στο κυτταρικό DNA και με τη πάροδο του χρόνου αυτό μπορεί να οδηγήσει σε διάφορες ασθένειες που σχετίζονται με τη γήρανση όπως αθηροσκλήρωση, καταρράκτη, Alzheimer κ.α. Τα αμύγδαλα, τα φουντούκια, το αβοκάντο, το μπρόκολο, το κολοκύθι, η βρώμη, τα φυτικά έλαια, οι σπόροι (π.χ. ηλιόσποροι), και το ελαιόλαδο είναι μεταξύ των τροφίμων που περιέχου υψηλές ποσότητες βιταμίνης Ε. Η συνιστώμενη ημερήσια δόση της βιταμίνης Ε είναι 15 mg. Ενδεικτικά 30 γρ. αμύγδαλα περιέχουν 7 mg βιταμίνης Ε.
Βιταμίνη Α: παρέχει έντονη προστασία έναντι του οξειδωτικού στρες, ενισχύει το ανοσοποιητικό και διατηρεί σφριγηλό και νεανικό το δέρμα αυξάνοντας την εναπόθεση κολλαγόνου στο δέρμα. Τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη Α είναι τα καρότα, οι γλυκοπατάτες, το σπανάκι, τα αποξηραμένα βερίκοκα, το συκώτι, ο κρόκος αυγού, το μουρουνέλαιο, το γιαούρτι και ο σολομός. Η συνιστώμενη ημερήσια πρόσληψη της βιταμίνης Α είναι 700 μg και 900 μg για τις γυναίκες και τους άνδρες αντίστοιχα. Η βιταμίνη Α είναι λιποδιαλυτή βιταμίνη και για αυτό η απορρόφησή της μειώνεται αρκετά με κατανάλωση τροφής φτωχή σε λίπος.
Φυλλικό οξύ: σημαντικό θρεπτικό συστατικό για τη σύνθεση και επιδιόρθωση του DNA. Ο οργανισμός δεν μπορεί να συνθέσει από μόνος του το συστατικό αυτό επομένως το παίρνει αποκλειστικά από τη διατροφή. Προστατεύει από την εκφύλιση της ωχράς κηλίδας (μειωμένη όραση) που σχετίζεται με τη γήρανση, προστατεύει από την υπέρταση και γεννητικές ανωμαλίες. Το φυλλικό οξύ υπάρχει στα πράσινα φυλλώδη λαχανικά (131 μg ανά ½ φλ. μαγειρεμένο), στο σπαράγγι (89 μg ανά τέσσερις λόγχες) και στα όσπρια όπως φασόλια, μπιζέλια και φακές. Ενδεικτικά τα φασόλια pinto περιέχουν 294 μg ανά κούπα. Οι μπανάνες, τα αυγά και τα εσπεριδοειδή επίσης περιέχουν καλές ποσότητες φυλλικού οξέως. Η συνιστώμενη ημερήσια πρόσληψη είναι στα 400 μg για υγιείς ενήλικες. Η έλλειψη ψευδαργύρου έχει βρεθεί ότι μειώνει την απορρόφηση του φυλλικού οξέως.
Καροτενοειδή: λιποδιαλυτές φυσικές χρωστικές με ισχυρή αντιοξειδωτική δράση. Περιέχονται σε διάφορες τροφές ιδιαίτερα φρούτα και λαχανικά με κόκκινο, κίτρινο, πορτοκαλί χρώμα (π.χ. καρότα, κόκκινες πιπεριές, ντομάτα, βερίκοκα, μάνγκο κ.α.) και πράσινα φυλλώδη λαχανικά όπως σπανάκι. Τα καροτενοειδή που προσλαμβάνονται από τη τροφή περιλαμβάνουν το β-καροτένιο, τη κρυπτοξανθίνη, τη λουτεϊνη, τη ζεαξανθίνη και το λυκοπένιο. Το μεγαλύτερο επιστημονικό ενδιαφέρον έχει επικεντρωθεί στο β-καροτένιο, τη πρόδρομη ένωση της βιταμίνης Α. Το β-καροτένιο παρέχει φωτοπροστατευτική δράση και δρα ως φυσικό αντηλιακό προστατεύοντας το δέρμα από τον ήλιο καταπολεμώντας έτσι την πρόωρη γήρανση. Βελτιώνει την όραση και συμβάλλει στην επιβράδυνση παθήσεων των ματιών όπως καταρράκτης. Μελέτες επίσης έχουν δείξει τη προστασία της β-καροτίνης ενάντια σε διάφορες μορφές καρκίνου αναστέλλοντας τον πολλαπλασιασμό των καρκινικών κυττάρων. Σύμφωνα με επιπλέον επιστημονικά δεδομένα το β-καροτένιο ενισχύει το ανοσοποιητικό προστατεύοντας τον οργανισμό από λοιμώξεις ενώ φαίνεται να αποτρέπει τα εγκεφαλικά επεισόδια και τα εμφράγματα. Λουτεϊνη και ζεαξανθίνη προσλαμβάνονται κυρίως από το κατσαρό λάχανο, το μαϊντανό, το σπανάκι, το μπρόκολο, και τον αρακά. Το λάχανο είναι από τις πιο πλούσιες διατροφικές πηγές λουτεϊνης με 48-115 μg ανά γραμμάριο προϊόντος. Ο χυμός πορτοκαλιού, το πεπόνι, τα ακτινίδια, οι κόκκινες πιπεριές, η κολοκύθα, οι κρόκοι αυγών και τα σταφύλια περιέχουν επίσης καλές ποσότητες λουτεϊνης. Επιστημονικά δεδομένα φαίνεται να υποστηρίζουν την προστατευτική δράση των ουσιών αυτών στην υγεία των ματιών και του εγκεφάλου, του δέρματος και των όγκων που προκαλούνται από τη UVB. Συνιστώμενη ημερήσια πρόσληψη δεν υπάρχει προς το παρόν. Ωστόσο πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα υποστηρίζουν ότι οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερη ανάγκη πρόσληψης καροτενοειδών καθώς διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο ασθενειών που σχετίζονται με τη γήρανση, ιδιαίτερα, σε περίπτωση ανεπάρκειας. Για να καταναλώσετε περισσότερα καροτενοειδή στη διατροφή σας προσθέστε πράσινα φυλλώδη λαχανικά σε smoothie ή καταναλώστε μπρόκολο στον ατμό συνοδευτικά με το κυρίως γεύμα σας. Η Μεσογειακή διατροφή περιλαμβάνει επίσης πολλές τροφές πλούσιες σε καροτενοειδή.
Βιταμίνη Β12: υδατοδιαλυτή βιταμίνη η οποία συμβάλλει σημαντικά στη παραγωγή του DNA και των ερυθρών αιμορφαιρίων. Παίζει καίριο ρόλο στη φυσιολογική λειτουργία του νευρικού συστήματος και την υγιή λειτουργία του εγκεφάλου προστατεύοντας από την γνωστική έκπτωση. Έχει καρδιοπροστατευτική δράση, ενώ θρέφει τα μαλλιά, τα νύχια και την επιδερμίδα. Η συνιστώμενη ημερήσια δόση είναι μόλις στα 2,4 μg ενώ ο οργανισμός παίρνει τη βιταμίνη Β12 που χρειάζεται από τροφές ζωικής προέλευσης όπως βοδινό (1,3 μγρ ανά 85 γρ), κοτόπουλο (0,3 μg ανά 85 γρ), αυγά (0,6 μg ανά αυγό), γάλα (1 μg ανά φλ.), γιαούρτι (1,1 μg ανά κεσεδάκι), θαλασσινά όπως μύδια, στρείδια (21,8 μg ανά 85 γρ), και ψάρια, π.χ. σαρδέλες και σολομό (4,8 μg ανά 85 γρ κατά μ.ο.).
Σελήνιο: απαραίτητο ιχνοστοιχείο για τον οργανισμό καθώς δρα ως αντιοξειδωτικό ενώ είναι απαραίτητο κατά την αναπαραγωγική ηλικία, για την ομαλή λειτουργία του θυρεοειδή αδένα, τη σύνθεση του DNA και τη φυσιολογική λειτουργία του ανοσοποιητικού. Έχει αντιγηραντικές ιδιότητες, προστατεύοντας από ασθένειες που σχετίζονται με την ηλικία όπως όγκους, καρδιαγγειακές παθήσεις και νευροψυχιατρικές διαταραχές. Τελευταία επιστημονικά δεδομένα συνδέουν τα υψηλότερα επίπεδα σεληνίου με τη μακροζωία, με τη συνιστώμενη ημερήσια πρόσληψη να είναι στα 55 μg για υγιής ενήλικες. Κύριες διατροφικές πηγές περιλαμβάνουν τα θαλασσινά όπως τα στρείδια, οι σαρδέλες, τα αυγά, το κοτόπουλο, οι ηλιόσποροι, τα μανιτάρια, τα δημητριακά και οι ξηροί καρποί.
Οι αιωνόβιοι τί τρώνε;
Υπάρχουν πέντε περιοχές παγκοσμίως όπου το προσδόκιμο ζωής φτάνει πάνω από τα 90 χρόνια. Αυτές οι περιοχές είναι η χερσόνησος Νικόγια στην Κόστα Ρίκα, η πόλη Λόμα Λίντα στην Καλιφόρνια, τα νησιά Οκινάουα στην Ιαπωνία, η Σαρδηνία στην Ιταλία και η Ικαρία στην Ελλάδα ενώ έχουν χαρακτηριστεί ως «μπλε ζώνες μακροζωίας» (longevity blue zones). Ερευνητές παρατήρησαν ότι οι περιοχές αυτές έχουν κοινά στοιχεία μεταξύ τους αναφορικά με τη διατροφή αλλά και τον γενικότερο τρόπο ζωής, όπως συστηματική φυσική δραστηριότητα, επαρκής ύπνος και ψυχική ηρεμία. Δεν υπάρχει μελέτη που να αναδεικνύει ένα ενιαίο διατροφικό πρότυπο για τη μακροζωία ωστόσο κάποιες από τις διατροφικές συνήθειες που υπογραμμίζονται περιλαμβάνουν τον περιορισμό της ενέργειας, ακολουθούν σε μεγάλο βαθμό χορτοφαγική διατροφή, μέτριες ποσότητες κρέατος και θαλασσινών, καθημερινή φυσική δραστηριότητα και άφθονο νερό (τουλάχιστον 8 ποτήρια νερό την ημέρα). Τέλος φαίνεται ότι ένας ΒΜΙ γύρω στο 19 συνδέεται επίσης με τους αιωνόβιους.
Φυσική Δραστηριότητα και Μακροζωία
Πληθυσμιακές μελέτες έχουν δείξει ότι ο καθιστικός τρόπος ζωής και η απουσία φυσικής δραστηριότητας συνδέεται με διάφορα νοσήματα του γήρατος όπως είναι τα καρδιαγγειακά. Η επίδραση της φυσικής δραστηριότητας φαίνεται να σχετίζεται με τη μακροβιότητα όταν η καθημερινή άσκηση είναι μέτριας έντασης όπως π.χ. περπάτημα (30`). Επιπλέον έχουν παρατηρηθεί δοσο-εξαρτώμενες επιδράσεις δηλαδή εκτιμάται ότι για κάθε λεπτό επιπλέον άσκησης που δαπανάται ο κίνδυνος θνησιμότητας μειώνεται κατά 7,9%. Στη πραγματικότητα ζούμε σε ένα «γεροντογόνο» περιβάλλον το οποίο χαρακτηρίζεται από πληθώρα βιομηχανικά επεξεργασμένων τροφίμων (δηλαδή τρόφιμα ενεργειακά πυκνά με υψηλή περιεκτικότητα σε κορεσμένα και trans λιπαρά, πρόσθετη ζάχαρη και αλάτι), έλλειψη άσκησης, αύξηση της παχυσαρκίας και συνοδών νοσημάτων, έλλειψη ύπνου και χρόνιο στρες. Όλα αυτά μαζί έχουν αρνητική επίπτωση στην ποιότητα ζωής αλλά και στον ρυθμό γήρανσης.
Συνεπώς, η σημασία της διατροφής και της άσκησης για μακροζωία είναι αποδεδειγμένη συνδυάζοντας και τα δυο μέσω ενός υγιεινού και ισορροπημένου τρόπου ζωής!
“Tell me what you eat, and I’ll tell you how long you’ll live…”
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- World Health Organisation, Healthy ageing. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ageing-and-health
- Campisi J. et. al., (2019). From discoveries in ageing research to therapeutics for healthy ageing. Nature. Jul:571(7764):183-192.
- Giacomello E, Toniolo L., (2021). Nutrition, Diet and Healthy Aging. Nutrients. 2021 Dec 31;14(1):190.
- Yamamoto et. al., (2022). Tissue-specific impacts of aging and genetics on gene expression patterns in humans. Nature Communications 13:5803.
- Poulain M., (2021). Specific features of the oldest old from the Longevity Blue Zones in Ikaria and Sardinia. Mech Ageing Dev.198:111543.
Για το Your Therapist,